عوارض پرتوگیری غیر اصولی و اقدامات تشخیصی پاراکلینیک – عوارض اشعه ایکس و کاما:
بطور کلی می توان تاثیر پرتوهای یونیزان بر بافتهای زنده را تحت عناوینی نظیر عوارض قطعی (deterministic effect) و عوارض احتمالی (stochastic effects of radiation) مورد بررسی قرار داد .
عوارض قطعی : با قرار گرفتن بافت زنده در معرض پرتوهای یونیزان و افزایش دز دریافتی بیش از آستانه مجاز ٬ اثاری متناسب با شدت پرتو در آن پدیدار می شود که در صورت ادامه یافتن این روند می تواند به سلول آسیب جدی وارد نماید حتی منجر به مرگ سلول شود از جمله این عوارض می توان به تهوع ٬ استفراغ ٬ بی اشتهایی ٬ سردرد ٬ تب و اریتم در ساعات اولیه و در مراحل بحرانی مشکلات سیستم گوارش و مغزی ٬ اختلال در هوشیاری و علایم عصبی ٬ کاهش برخی سلولهای خون و … اشاره نمود .
عوارض احتمالی : شواهد نشان می دهد تابش اشعه احتمال بروز برخی مشکلات در بدن ٬ نظیر احتمال بروز انواع سرطان ها را افزایش می دهد . تابش پرتو یونساز می تواند با ایجاد تغییرات فیزیکی و شیمیایی اطلاعات ژنتیکی سلولها را دستخوش تغییر نموده با شکستن کروموزومها علاوه بر اثرات کنونی عوارضی نظیر جهش ژنتیکی را در نسلهای بعدی نمایان کند .
بروز و شدت این عوارض ( عوارض احتمالی ) حد آستانه ای نداشته و نمی توان نسبت مشخصی برای آن در نظر گرفت .
عوامل موثر در بروز این عوارض :
۱ – حساسیت بافتها و ارگانهای مختلف بدن در برابر پرتوهای یونساز متفاوت می باشد از آسیب پذیر ترین بافتهای بدن میتوان به مغز استخوان ٬ سلولهای جنسی ٬ بافتهای لنفاوی ٬ مخاط دستگاه گوارش و گلو اشاره نمود .
۲ – باید متناسب با مدت زمانی که بافت در معرض تابش پرتو قرار گرفته فرصت کافی برای بافت ایجاد شود تا بتواند خود را ترمیم کند .
۳ – هر چه سن افرادی که در معرض تابش قرار می گیرند کمتر باشد عوارض بیشتری در آنها نمایان می شود ( بجز مواردی نظیر آب مروارید که هرچه سن فرد بالاتر باشد تاثیر پرتو شدیدتر خواهد بود ) تا جایی که حضورافراد زیر ۱۸ سال در محیطهای رادیوگرافی صنعتی طبق استانداردهای پایه ( موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی کشور ) ممنوع است . البته حساسیت بیولوژیکی افراد با سن یکسان نیز با هم متفاوت می باشد .
در این بین مادران باردار و کودکان آسیب پذیر ترین گروه نسبت به پرتو می باشند بر اساس آمار احتمال ابتلا به سرطان خون ٬ ناهنجاریهای مادرزادی ٬ همچنین عقب ماندگی ذهنی کودکانی که شکم مادران آنها در دوران بارداری در معرض تابش قرار گرفته اند بیش از دیگران می باشد که در این موارد باید میزان پرتو رسیده به شکم مادر را محاسبه نموده و سپس پرتو دریافتی توسط جنین تخمین زده شود ٬ نرم افزارهای مختلفی برای تخمین میزان پرتوگیری جنین طراحی شده که از آن جمله می توان به نرم افزار FetDoseاشاره نمود این نرم افزارها بر مبنای اطلاعات و پارامترهای فیزیکی تابش دهی ٬ سن بارداری و غیره دز دریافتی جنین را تخمین می زنند البته در رادیوگرافی از سر و گردن ٬ دندان ٬ دست و پا و ماموگرافی زنان باردار میزان دز جذبی جنین بسیار کم و قابل اغماض خواهد بود. حساسیت جنین نسبت به پرتوهای یونساز به سن جنین و مقدار پرتو دریافتی آن بستگی دارد و با افزایش مقدار پرتو دریافتی ( بویژه در ماه دوم بارداری ) شدت صدمات وارده شدیدتر خواهد بود لذا به زنانی که احتمال باروری می دهند توصیه می شود
● به عنوان همراه بیمار وارد اتاقهای پرتو ( رادیوگرافی ٬ پرتودرمانی و … ) نشوند
● قبل از انجام هرگونه رادیوگرافی پزشک یا تکنسین مربوطه را مطلع کنند
● در صورت پرتو درمانی حتما پزشک را مطلع سازند
۴ – هرچه شدت تابش زیادتر باشد بر توانایی آن در نفوذ به قسنتهای درونی تر افزوده شده عوارض شدیدتر خواهند بود.
اقدامات تشخیصی پاراکلینیک در پرتوگیری غیر اصولی :
شمارش سلولهای خونی ( CBC DIFF) : تغییر در تعداد سلولهای خونی از ۰٫۵ GYبه بالا شروع می شود در این بین لنفوسیتها از حساسیت بالایی نسبت به پرتوگیری از خود نشان می دهند بنابراین شمارش مطلق لنفوسیتها بهترین و مفید ترین تست برای تعیین پرتوگیری در مراحل اولیه می باشد
تخمین دز بیولوژیک : آنالیز شکستن کروموزومی لنفوسیتها رایجترین روش دزیمتری بیولوژیکی می باشد که توسط آن میتوان پرتو بیولوژیکی بیش از ۱۰۰ میلی سیورت در تمام بدن را تشخیص داد ( بجز مواردی که پرتوگیری به صورت موضعی یا داخلی باشد )
اقدامات درمانی در پرتوگیری غیر اصولی :
● اگر دز دریافتی ناشی از پرتو گیری خارجی کمتر از ۱GYو شمارش مطلق لنفوسیت شش روز بعد از پرتوگیری بیش از ۱۵۰۰ دسی لیتر باشد درمان علائم به صورت سرپایی خواهد بود.
● اگر دز دریافتی ناشی از پرتو گیری خارجی بیش از ۱GYباشد بیمار باید بستری گردد و برحسب شمارش لنفوسیت آنتی بیوتیک مناسب ٬ فاکتورهای رشد ٬ تنظیم مایعات و الکترولیتها و درمانهای حمایتی و … انجام می شود
● اگر دز دریافتی بیش از ۸GYباشد و درمان خودبخود مغز استخوان ممکن نباشد پیوند مغز استخوان صورت می گیرد
منابع :
●سایت سازمان انرژی اتمی ایران ٬ استاندارد حفاظت در برابر پرتوهای یونساز و ایمنی منابع پرتو
● رادیولوژی ٬ سونولوژی ٬ الکترولوژی (تالیف دکتر سید محمد مسعود شوشتریان و دکتر سید حسین یحیوی )
● اصول حفاظت در برابر پرتو در آزمون رادیوگرافی ( علی دل روشن )
●آثار بیولوژیکی اشعه ٬ دانشنامه رشد ۵ مرداد ۱۳۸۵ ( حسین خادم )
● تدابیر حفاظتی و روشهای مناسب جهت جایگزینی آزمون رادیوگرافی در جوشکاری خطوط انتقال گاز ( بهنام دیناری )
عوارض اشعه ایکس و کاما
